کوهستان‌های زیبای قفقاز از گذشته مورد توجه بسیاری ایرانی‌ها بوده‌اند. این سرزمین زیبا و رویایی، جایگاه خاص و ویژه‌ای در حافظه تاریخی ایرانیان دارد و در هر گوشه آن می‌توان خاطرات مشترکی از حیات فرهنگی و زندگی ایران و مردمان بومی آن جا پیدا کرد.
آن چه ایرانی‌ها به‌عنوان ارمنستان می‌شناسند، جنوب این رشته کوه‌ها ست که از داغستان آغاز می‌شود و به ایروان و نخجوان ختم می‌گردد.
در گذشته‌های دور شهر دربند (شهری که بنای حصار آن با انوشیروان گره خورده) مرز تاریخی ایران با مهاجمان شمالی خود بود و نواحی شهری در همین ناحیه، از کانون‌های مهم زبان فارسی و تمدن ایرانی به‌شمار می‌رفت.
در این میان ارمنستان از نواحی تمدن‌خیز و وبا اصالت این ناحیه است که در سراسر این کشور زیبا می‌توان به بناهای تاریخی برخورد نمود. مساجد ایرانی یا به سبک ایرانی اسلامی این منطقه نیز از امارت‌های زیبایی است که در این نواحی به چشم می‌خورد.
مسجد کبود که با عناوین دیگری نیز همچون مسجد آبی آسمانی، مسجد پارسی و مسجد گک‌جامی نیز در ایروان شناخته می‌شود، در قرن ۱۸ میلادی بنا نهاده شد. این مسجد با معماری بسیار ساده و فاقد هرگونه المان مجلل ساخته شد.
ساخت بنای مسجد کبود در دهه ۱۷۶۰ آغاز گردید و بین سالهای ۱۷۶۴ تا ۱۷۶۸ به پایان رسید. در دوران حکم‌فرمایی حکومت صفویان، مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی امپراتوری سرزمین پارس اعلام گردید. این مسجد به عنوان مسجدی ایرانی و از شاخه ۱۲ امامی پیروی می‌نماید.
گفتگوی تمدن‌ها بین ایران و ارمنستان
نحوه همکاری و تعامل بین ایران و ارمنستان، نمونه‌ای بارز از گفت‌وگوی درون تمدنی و همچنین گفتگوی دینی است. کلیساها اغلب در ایران مورد حمایت دولت قرار داشته و دولت ایران از فعالیت‌های اجتماعی ارامنه کشور خود حمایت کامل می‌کند.
از سوی دیگر مساجد ایرانی در قراباغ و ارمنستان نیز از احترام و ارزش خاص و بالایی برخوردار است و دولت ارمنستان اجازه دخل و تصرف و مرمت در این آثار را به متولیان ایرانی داده و در بسیاری از مواقع، خود پیشگام بازسازی این بناها شده است.
این شیوه از تعاملات خوب دو کشور را باید الگویی از گفت‌وگو و تعاملات دینی به ویژه در عصری دانست که بنیادگرایی مذهبی و عصبیت قومی، حرف اول را در خاورمیانه می‌زند.
در چنین فضای مخدوشی، دو کشور ایران و ارمنستان به عنوان وارثان یک تمدن مشترک توانسته‌اند به یک اجماع نظر منطقی و مطلوب در زمینه‌های مختلف فرهنگی و مذهبی دست پیدا کنند.
کشور ارمنستان، تنها همسایه مسیحی ایران اسلامی است و نحوه تعاملات فرهنگی دو کشور می‌تواند به‌عنوان یک الگو بین سایر همسایگان مطرح باشد.
دور نگه داشتن اماکن فرهنگی و تاریخی به‌ویژه کلیساها و مساجد از منازعات منطقه‌ای و سیاسی برای حفظ و ادامه تمدن‌ها، اهمیت زیادی دارد.
جمهوری خودمختار ارمنستان همزمان با فروپاشی شوروی سابق و با استناد به قانون اساسی این کشور، اعلام موجودیت نمود.
ارمنستان فلسفه استقلال‌خواهی مردمان خود را همانی می‌دانستند که بقیه جماهیر به آن استناد داشتند اما بلافاصله جنگ‌های خونینی رخ داد که تا 1994 به درازا کشید.
مساجد ایرانی ماندگار در ارمنستان
در طول جنگ و پس از آن دستگاه‌های تبلیغاتی باکو، عوام فریبی و تخریب زیادی در کشورهای اسلامی همچون عربستان، پاکستان و ایران در خصوص تخریب مساجد اسلامی در قراباغ و حتی خود پایتخت ارمنستان یعنی ایروان که در گذشته دارای جمعیت مسلمان فراوانی بود مطرح کردند.
این تبلیغات عوام فریبانه بیشتر در مورد شهر آغدام و مساجد شوشی بود.
بازدید از این مساجد نشان داد که دولت ارمنستان، نه‌تنها هیچ آسیبی به این مساجد نرسانده است بلکه در مواردی و با هزینه بسیار به مرمت آن‌ها نیز اقدام عاجل کرده است.
از منظر دیگر به لحاظ حقوقی، مساجدی مانند مسجد ایرانی شوشی و مسجد ایرانی آغدام، کمترین ارتباط را با جمهوری آذربایجان دارند.
این مساجد، یادگار حضور ایرانی‌ها در ارمنستان بویژه در منطقه قفقاز هستند. خط و زبان پارسی به بهره‌گیری از معماری سنتی ایرانی در سراسر مسجد نشان می‌دهد که مساجد ذکر شده پیش از هر چیز، جزیی از میراث فرهنگی و باستانی ایران هستند و کشور ارمنستان نیز آن‌ها را به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ایران شناسایی کرده است.
در این مسجد سه محراب تعبیه شده که نشانگر حضور پیروان مذاهب و ادیان مختلف شهر و انجام مراسم نیایش مسالمت آمیز آن‌ها بر اساس آئین و دین خود در آن دارد.
کتیبه‌های سنگی این مسجد از شهر اصفهان آورده شده و بر روی آنان خطاطی زیبایی شده است. شیوه معماری این مسجد برگرفته از دوران صفوی – قاجاری است.
مسجد کبود شهر ایروان و موقعیت قرار گیری آن در شهر ایروان ارمنستان
مسجد کبود که به علت رنگ غالب آبی‌رنگ در مدخل ورودی و نگار و رنگ کاشی‌هایش این لقب را گرفته است، بیش از ۲۱,۳۰۰ متر مربع وسعت داشته و از جاذبه‌های دیدنی کشور ارمنستان خصوصا شهر زیبای ایروان به شمار می‌آید.
این مسجد دارای سالن‌های ملاقات، محوطه محصور داخلی، مدرسه علمیه و صحن اصلی مسقف است.
همانگونه که ذکر شد، مسجد کبود با عناوین دیگری نیز در میان مردم ارمنستان شناخته می‌شود. مسجد آبی آسمانی، مسجد گک جامی و مسجد پارسی از جمله این عناوین هستند.
مسجد کبود در شهر ایروان و در خیابان مسروپ ماشتوتس قرار گرفته است. فاصله این مسجد قدیمی تا ایستگاه مترو میدان جمهوری ایروان و خود میدان، در حدود یک تا 1.5کیلومتر است که گردشگران ایرانی قادر خواهند بود پیاده این مسیر را طی کنند.
البته برای اطلاع گردشگران ایرانی نیز بایدعنوان کرد که موزه سرگئی پاراجانف در فاصله حدودا یک کیلومتری از مسجد کبود ایروان واقع شده است که یکی از جاذبه‌های توریستی ایروان در جوار مسجد کبود این شهر است.
موقعیت پنهان مسجد کبود ایروان
در مواجهه با مسجد کبود ایروان به نظر می‌رسد این مسجد از دیدگان پنهان گردیده است، چراکه از همه جهات در بین آپارتمان‌های بلند محصور گردیده و تنها عاملی که به وجود و حضور این مسجد اشاره می‌کند، ورودی فروتن آن از خیابان ماشتوتس است.
در نگاه اول به ذهن خطور می‌کند که ارمنی‌ها مسجد مسلمانان را به عمد محصور و کم‌رنگ نموده‌اند. ولی باید گفت هیچ خطایی از سوی ارمنی‌ها سر نزده است.
از سوی دیگر، باید اعتراف کرد آن‌ها به‌خوبی از مسجد کبود مسلمانان نگهداری کرده‌اند و آن را بدون هرگونه دخل و تصرف و تجزیه مابین محله جدید جا داده و به عبارتی در آغوش گرفته‌اند.
هر چند مسجد به طور واقعا غریبی محصور شده و معمولا ممکن نیست یک عابر خارجی متوجه آن گردد ولی دلیل و علت این موضوع این است که نقشه جامع شهری ایروان در زمان شوروی سابق طرح‌ریزی گردید و مرکز شهر ایروان به طور کامل از ابتدا طراحی شد.
بسیاری از معمار‌های معروف آن زمان از جمله آلکساندر تامانیان، پروسه مدرن کردن شهر ایروان را به عهده داشتند. به همین جهت است که مسجد کبود، محصور شده و در بین آپارتمان‌های آن محله تقریبا پنهان گردیده است.
تاریخچه مسجد کبود ایروان
کشور ارمنستان در طول تاریخ پر فراز و نشیب خود، تحت سلطه امپراتوری‌های مسلمان زیادی قرار داشته است. پارس‌ها یکی از این فرمانروایان بوده‌اند و در حال حاضر این مسجد تنها یادگار باقیمانده از این فرمانروایان در ایروان محسوب می‌گردد.
خواستگاه دقیق این مسجد قابل ردیابی نیست ولی ساخت و ساز آن از دهه ۱۷۶۰ آغاز گردیده است و بنابر روایتی در همان دهه نیز به اتمام رسید.
اعتقاد برخی از مورخین بر این است که این بنا به دستور مستقیم حسین علی خان، حاکم محلی وقت ایروان در دوره سلطنت نادرشاه افشار ساخته شد.
در آن زمان و حتی بعدها از این مسجد به‌عنوان مسجد جمعه یا مسجد جامع اصلی شهر ایروان استفاده می‌شده است. سردر و گنبد این مسجد به زیبایی و با دقت با کاشی‌های آبی رنگ فیروزه‌ای تزیین شده‌اند.
بارگاه اصلی این عمارت دارای فواره‌ای با یاخته‌های دورتادور است. این بنای زیبا همچنین توسط نارون‌های سرخ محصور شده بوده است.
سال اصلی بنای مسجد کبود نشان از دوران حکومت پارسیان بر ایروان و ارمنستان شرقی دارد. در آن دوره شهر ایروان مرکز استانی با حدود بیست هزار نفر جمعیت بوده است و در نتیجه پس از اتمام جنگ‌های روسی-ایرانی در سالهای ۱۸۲۷-۱۸۲۸، به نظر می‌رسد هم شهر ایروان و در مجموع کشور ارمنستان شرقی تحت تسلط و کنترل مستقیم امپراتوری روس قرار گرفته است.
بعد از آن که عهدنامه ترکمنچای میان ایران و روسیه به امضا رسید، رود خروشان ارس به‌عنوان مرز بین منطقه تحت حکومت روس‌ها و ایرانیان شناخته شد. این رود همچنان مرز بین کشور ارمنستان و ایران را مشخص می‌کند.
پس از استقرار قوانین روسی بر این سرزمین، مسجد کبود ایروان مبدل به بزرگ‌ترین مسجد از بین هشت مسجد فعال کشور ارمنستان گردید.
این مسجد در بین سال های ۱۳۷۵ تا ۱۳۷۹شمسی از سوی بنیاد مستضعفان و جانبازان ایران و توسط معماران کشورمان بازسازی شد. بنابراین مسجد کبود ایروان یا مسجد جامع ایروان، مسجدی ایرانی است که در مرکز شهر ایروان، واقع شده است.
بررسی وضعیت مسجد کبود در طول دوره حکومت شوروی سابق و پس از آن
منابع بسیار زیادی که به نظر قابل‌اطمینان نیز به نظر می‌رسند، مدعی شده‌اند که قبل از رسیدن و حکم فرمایی روس‌ها به این کشور، حدود ۱۰ مسجد فعال در ایروان وجود داشت که به تبلیغ دین اسلام با برگزاری نماز جمعه و جماعت و سخنرانی می‌پرداختند.
این مساجد در دوره حکومت روس‌ها یا تخریب شدند یا به حال خود رها شدند. از این ۱۰ مسجد صرفا یکی از آن‌ها باقی مانده که همان مسجد باشکوه کبود است. البته از این مسجد در دوره حکومت شوروی سابق به عنوان موزه استفاده می‌شده.
این مسجد زیبا در دوره حکومت شوروی سابق آسیب‌ها و سختی‌های زیادی را متحمل شده است.
همانند تمامی بناها و مراکز دینی و کل کلیسا‌های ارمنی در ارمنستان، از مسجد کبود مسلمانان نیز تحت سیاست‌های سکولار وضع شده توسط حکومت کمونیستی شوروی سابق، به صورت رقت‌باری نگهداری می‌‌کردند.
پیش از این در سال ۱۹۳۱ تمامی خدمات و فعالیت‌های دینی در آن متوقف شده بود و تنها کاربرد این بنا به عنوان موزه شهر ایروان بود. ت
مام زوایا از جمله گنبد زیبای این مسجد آسیب‌های جدی در دوران حکومت شوروی دید که بعدها دولت ارمنستان نسبت به مرمت و بازسازی محدود آن همت گمارد.
در مجموع دوران حکم‌فرمایی کمونیست‌های شوروی سابق دوران تاسف بار توجه به دین و اماکن دینی در کشور ارمنستان بوده که خوشبختانه این رویکرد در دوران استقلال ارمنستان برطرف شد.
پس از سقوط حکومت کمونیستی شوروی، مسجد کبود مسلمانان در چند دوره تحت ترمیم‌های پایه‌ای و جدی با آجر‌ها و کاشی‌های براق قرار می‌گیرد.
این عمران و بازسازی‌ها که توسط دولت ایران سرمایه‌گذاری اصلی آن انجام شده بود، مورد استقبال منتقدین اسلامی واقع نشد، زیرا آن‌ها اعتقاد داشتند و بر این باور بودند که روح اصیل این مسجد حفظ نشده است.
بعد از بازسازی و گذار از آن دوره، تعلیمات و خدمات دینی اسلامی در آن از سر گرفته شد و در حال حاضر مسجد کبود، تنها مسجد فعال شهر ایروان ارمنستان است.
با این حال با پیگیری‌های صورت گرفته مطلع شده‌ایم مسئولان شهر ایروان علاقه‌ای به ادامه این بازسازی‌ها و فعالیت‌های مرمتی در قالب مسجد ندارند و بیشتر تمایل دارند این مسجد به‌عنوان مرکزی فرهنگی ادامه فعالیت داشته باشد.
البته مسلمانان ایروان نیز براین باورند که ساخت مرکزهای فرهنگی جداگانه می‌تواند در مکان دیگری صورت پذیرد و باید به قدمت این مسجد نیز به عنوان آثار باستانی کشور ارمنستان توجه گردد. مراحل بازسازی‌ها این مسجد زیبا در سال ۱۹۹۹ پایان یافت.
نوع معماری مسجد کبود شهر ایروان
به‌دلیل غنای کم و محدود بودن اعتبارات واگذار شده برای احداث و معماری این مسجد در آن دوره، از هیچ لحاظی نباید مسجد کبود شهر ایروان را با سایر مساجد کشورهای اسلامی همچون مسجد کبود استانبول، با آن بزرگی و جمالش و ۶ مناره‌اش مقایسه کرد.
همچنین در مورد مقایسه آن با مسجد کبود تبریز، باز هم همین موضوع صادق است. ، مسجد ایروان، از پشت سیمایی از فرم‌های معماری پارسیانی را دارد، البته نه بی‌نظیرترین و ناب‌ترین این فرم‌ها و سازه‌ها.
در بخش درونی این مسجد، نوعی معماری با عنوان معماری مینیمال غالب است. با این حال، کم و کاستی این موضوعات چیزی از تاثیر‌گذاری و زیبایی مسجد کبود نمی‌کاهند.
معماری بخش داخلی این مسجد هیچ کاشی یا بهره‌گیری از خطاطی رایج اسلامی را شامل نمی‌شود. توجه به سادگی در عین زیبایی در هر گوشه مسجد کاملا نمایان است. منبر و محراب نیز بر همین منوال بسیار ساده هستند.
سازۀ گنبدهــای شبستان‌هــای غربی و شرقی به شکل گنبدهای دو پوش پیوسته ساخته شده و به ارتفاع 65 سانتیمتر از سطح بام و ساقۀ گنبدها از سنگ پاکتراش است.
این ارتفاع با توجه به شیب‌بندی بام برای دفع آب باران با هم تفاوت دارد و در جوار بدنه گنبدخانه این ارتفاع به حداقل خود می‌رسد و نظر به فاصله بسیار محدود گنبد بزرگ با گنبدهای شرقی و غربی بام در این بخش به صورت آب رو در می‌آید.
البته درهای دیگری نیز در دو طرف محور عرضی در ضلع های غربی و شرقی محوطه وجود دارد که در حال حاضر مسدود شده‌اند و اکنون بیشترین تردد از در جدیدی که در تقاطع خیابان ماشتوتس و گوشه ضلع شمال شرقی غربی مسجد ایجاد شده، انجام می شود.
حیاط مسجد سنگفرش است که در وسط آن حوض سنگی زیبای مستطیل شکلی وجود دارد و با درخت های کهنسال احاطه شده است. در چهار سوی صحن و حیاط چهار باغچه احداث شده است.
فضای بیرونی بخش جنوبی و غرب مسجد نیز به زیبایی درختکاری شده و فضای سبز مناسبی را برای همسایه های مسجد فراهم آورده است.
فضای داخلی این مسجد با دورچین حجره‌های متعدد نشان از اهمیت دانش و همخوانی نیایش و علم در اسلام دارد.
صحن این مسجد که تناسب بسیار زیبایی با شبستان‌های آن دارد با درختان کهنسال انبوه و فضای سبزش اولین چیزیست که نظر هر گردشگری را به خود جلب خواهد کرد و حوض بزرگ مرکزی مسجد این زیبایی را دو چندان می کند.
حجره‌ها نیز با توجه به اسم با مسمای این مسجد، محل آموزش زبان‌های مختلف و خدمات رفاهی و اجتماعی به عموم است این حجره‌ها به صورت زنجیره ای در دو طرف غربی و شرقی مسجد با ارتفاع نیم متر بالاتر از صحن قرار دارند که ایوان‌ها این حس را به ذهن متبادر می‌کنند که محلی برای نشیمن مراجعین و نمازگزاران بوده است تا خستگی کار روزانه را از تن به در کند.
تنها مناره موجود مسجد در شرق بنا قرار دارد که ارتفاع آن بیست و چهار متر است. انحراف هفت درجه ای بنا ذهن هر بیننده را به خطر فروپاشی آن به خود جلب می کند.
اما این مناره بسیار مستحکم بوده و درجه انحراف آن بر طبق آخرین بررسی از سوی مهندسین و معماران در سال 2011 هیچ تغییری نکرده است.
روند و مراحل بازسازی، احیا و نگهداری مسجد
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اعلام استقلال و تاسیس جمهوری در این کشور در سال 1991 ، کشور ایران جز اولین کشورهایی بود که استقلال ارمنستان را به رسمیت شناخت و پس از آن با آغاز توسعه و تعمیق پیوندهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی میان دو کشور قراردادی نیز در مورد مرمت و بازسازی مسجد کبود و واگذاری آن به سفارت ایران جهت بهره برداری فرهنگی در تاریخ 13 اکتبر 1995 مصادف با 21 مهر 1374 بین دو کشور به امضاء رسید.
در تاریخ 16 بهمن 1370 فی ما بین مدیریت صنایع بنیاد جانبازان و مستضعفان انقلاب اسلامی ایران و رئیس کمیته اجرایی شورای شهر ایروان موافقتنامه‌ای امضا شد که بر مبنای آن بازسازی و ترمیم مسجد مذکور به ایران سپرده شد.
از آن جا که این مسجد مهمترین نماد و مظهر دوستی و استحکام روابط فرهنگی رو به گسترش بین مردم ارمنستان و ایران می باشد لذا در همین راستا هیات‌های کارشناسی در چند نوبت همراه با معماران برجسته کشورمان به ارمنستان سفر نموده و به باز سازی مسجد پرداخته‌اند.
مسجد در دو مرحله طی سالهای 1994 و 2010 با کوشش فراوان مورد تعمیر کلی و باز سازی واقع شده است.
شایان ذکر است مسئولیت اجرایی عملیات بازسازی به بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی و وظیفه نظارت، تحقیق و تهیه طرح بازسازی و مرمت آن به کارشناسان سازمان میراث فرهنگی واگذار شده و عملیات بازسازی آن از تاریخ 26 مرداد 1375 آغاز گردیده است.
در تابستان 1378 همزمان با شروع کار رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ایروان مسئولیت نظارت و نگهداری مسجد طی هماهنگی که بین روسای سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی وقت به وجود آمد به رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در ایروان واگذار گردید.
در سال 1388 با توجه به نفوذ آب به سقف و دیوارها و از بین رفتن لعاب گنبد اصلی، سفیر جمهوری اسلامی با مسئولین میراث فرهنگی ایران تماس گرفته و یک هیات به سرپرستی مهندسین ایرانی به ایروان سفر نمودند و پس از بررسیه‌ای کارشناسی لازم نسبت به تعمیر آن اقدام صورت گرفت.
در مرحله دوم نیز سقف تمام حجره ها شیروانی شده و روکش گنبد اصلی به طور کامل تغییر کرد. همچنین داخل مسجد نیز رنگ شده و درها و پنجره ها تعمیر و رنگ‌آمیزی شد.
دوره دوم بازسازی نیز بیش از یک سال طول کشیده و نهایتا در سال 1390 کامل گردید. گفتنی است که مسئولین میراث فرهنگی ایران با جدیت تمام سعی در حفظ هویت واقعی مسجد داشته و تعمیرات را بر اساس طرح و نقشه اولیه انجام داده‌اند.
فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی مسجد کبود ایروان
برخی از فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی مسجد کبود ایروان شامل این موارد می‌شود:
برگزاری مراسم‌های مختلف مذهبی و فرهنگی در مناسبت‌های مختلف اسلامی، برگزاری نمازهای یومیه و نماز جمعه همچنین برگزاری نمایشگاه‌های دائمی عکس با مزمون ایرانی و اسلامی و برگزاری دوره‌ای کلاس‌های زبان فارسی و برخی برنامه‌های فرهنگی همچون کلاس‌های خوشنویسی ایرانی از جمله برخی فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی در این مسجد است.
در این مسجد یک کتابخانه زیبا با بیش از 2000 جلد کتاب نیز تعبیه شده که علاقمندان به دین اسلام از این امکانات استفاده می‌نمایند.
قابل ذکر است با پیگیری و پیشنهاد کشور ایران، دولت ارمنستان اقدام به ثبت این اثر مذهبی و تاریخی نزد سازمان جهانی یونسکو نموده که مراحل اجرای آن در دست اقدام می باشد.
ضمنا برای بازدید از مسجد کبود ایروان همه روزه می‌توانید از ساعت ۱۰ تا ۱۳ و ۱۵ تا ۱۸ از آن بازدید نمایید. همچنین دوبار در روز در این مسجد نماز برگزار می‌گردد.
اگر پیش‌تر شما نیز به ارمنستان سفر کرده‌اید، پیشنهاد می‌کنیم اگر تجربه سودمندی از حضور در مسجد کبود ایروان دارید، این تجربه‌ها یا نظرات را در قسمت نظرات با ما و دیگر مخاطبان سایت ایرانیان ارمنستان به اشتراک بگذارید.