ارمنی‌های ساکن در سرزمین ارمنستان علاوه بر اینکه به عنوان همسایه کشور ایران و در طول سالیان متمادی، ارتباط بسیار صمیمی با ایرانیان داشته‌اند، ولی بیشتر از باب همسایگی با ایران، به دلیل اینکه طی قرن‌ها و سالیان متمادی در شهرها و نواحی مختلف کشورمان نیز ساکن بوده و در جوار ایرانیان زندگی نموده‌اند و کسب و کارهای مختلفی را رقم زده‌اند، آوازه و نام آن‌ها برای بیشتر ایرانیان مانوس است.
جمعیت ارامنه ساکن در کشور ایران بین ۸۰ هزار تا ۱۲۰ هزار نفر برآورد شده است. هر چند شمار ارمنی‌های ساکن در ارمنستان حدود سه میلیون نفر است ولی حدود دو برابر این جمعیت، مردمان ارمنی در سایر نقاط جهان حضور دارند.
در این مطالب قصد داریم تاریخچه کاملی از ورود ارامنه به کشور ایران و اسکان آن‌ها در نقاط مختلف کشورمان خصوصا شهر اراک را برایتان بازگو نماییم.
آیین و سنت‌های مردم ارامنه
اغلب ارمنی‌ها مسیحی هستند. هر چند گروهی از آن‌ها پیروان ادیان دیگر نیز می‌باشند. ارمنی‌های مسیحی از لحاظ اعتقادی به شاخه ارتدوکس وابستگی و تعلق ویژه دارند. مسیحیان فرقه را کلیسا می‌نامند و از این منظر باید گفت که دین مسیحیت نیز مانند بسیاری از ادیان دیگر فرقه‌های زیادی را به خود اختصاص داده است.
برخی از این فرقه‌ها، تاریخی طولانی و بسیاری دیگر از آن‌ها تاریخ تاسیس تازه‌ای دارند. به همین جهت است که پیروان بعضی از فرقه‌های مسیحیت بسیار زیاد و طرفداران برخی دیگر خیلی کم و اندک هستند.
در مجموع می‌توان گفت سه فرقه «کاتولیک، ارتدوکس و پروتستان » از بزرگترین فرقه‌های دین مسیحیت به شمار می‌آیند. ارتدوکس و کاتولیک تفاوت چندان زیادی با هم ندارد اما تفاوت پروتستان و کاتولیک بسیار زیاد است.
تیرداد دوم، پادشاه ارمنستان، در سال ۳۰۱ میلادی به دعوت گریگوری نوربخش به دین و آیین مسیحیت گروید. با این حال باید گفت کلیساهای ارتدوکس و کاتولیک با کلیسای ارمنی متحد نیستند. رهبر کلیسای ارمنی‌ها، کاتولیکوس (جاثلیق) در شهر اچمیازین ارمنستان ساکن است.
هر چند اولین افرادی که به دین مسیحیت گرویدند ارمنی‌ها بودند و مسیحیت در ارمنستان سابقه بسیار طولانی دارد ولی نکته جالب دیگر در مورد آیین ارمنی، دین و آیینی است که آن‌ها قبل از گرویدن به دین مسیحیت داشتند.
به موجب اسناد تاریخی موجود ارمنی‌ها نیز مانند سایر اقوام در ابتدا «آب و آتش و شب و روز» را پرستش می‌کردند و هنوز هم برخی از این اعتقادات همچنان در بین ارمنی‌های مسیحی باقی مانده و آن‌ها با شور و اشتیاق این مراسم را برگزار می‌نمایند.
یک مبلغ رومی به نام «گریگور» برای نخستین بار دین مسیحیت را در بخشی از ارمنستان جنوب شرقی دریای سیاه ترویج داد و به مذاهب مهرپرستی و زرتشتی مردمان این سرزمین نقطه پایانی گذاشت.
ارمنی ها همانطور که گفته شد از لحاظ اصول و عقاید از کلیسای کاتولیک پیروی نمی‌کنند و پیرو کلیسای سریانی می‌باشند و از فرق مونوفیزیت‌ها به حساب می‌آیند.
کلیسای ارمنی برخلاف کلیسای کاتولیک به این امر اعتقاد راسخ دارند که حضرت عیسی (ع) جنبه بشری نداشته و حقیقت او کاملا الهی و فرازمینی بوده است. ارمنی‌های مسیحی بسیاری از رسوم و اصول کاتولیک‌ها را رد کرده می‌گویند ذات بشری حضرت عیسی (ع) در الوهیت وی محو شده است.
تاریچه ورود ارامنه به سرزمین ایران
در سال ۱۶۰۳ میلادی پادشاه صفوی یعنی شاه عبای اول، عملیات بزرگ نظامی را بر علیه حکومت عثمانی آغاز کرد و اغلب فلات ارمنستان را به اشغال خود در آورد.
ولی متاسفانه به فاصله یک سال، قشون عثمانی به فرماندهی شخصی به نام سینا پاشا اقدام به تدارک حمله بزرگی علیه نیروهای ایران نمودند.
شاه عباس مجبور شد در کنار رود ارس با قشون عثمانی مواجه گردد، پس به سرعت عقب‌نشینی کرد و در حین این عقب‌نشینی از سیاست سرزمین‌های سوخته استفاده نمود که این امر موجب شد گروهی از مردم ارامنه ساکن در دشت آرارات به سمت سرزمین‌های داخلی ایران رانده شوند و اغلب شهرها و روستاهای سر راه قشون عثمانی نیز به کل سوزانده شد.
ارمنیانی که در دوران صفویان به اجبار به ایران آورده شدند یا به تعبیری از شهرهای خود رانده شدند، در شهرهایی چون اراک، شیراز، قزوین، رشت، کاشان، همدان، انزلی و به خصوص شهر بزرگ اصفهان و روستاهای اطراف آن اسکان داده شدند.
در آن زمان شاه عباس صفوی برای دلجویی و به جهت وابسته کردن ارامنه به سرزمین جدید، اختیاراتی را به آن‌ها واگذار نمود که از آن جمله می‌توان به اعطای مجوز ساخت کلیساهای متعدد و برپایی خلیفه‌گری ارامنه برای اداره امور اجتماعی و مذهبی خاص ارامنیان اشاره نمود.
در این دوران بود که مسیحیان یا همان ارمنی‌های بی‌شماری به ایالت جبال که همان استان مرکزی ایران بود کوچانده شدند و هنوز هم خیل زیادی از این عزیزان در این استان خصوصاً در روستاهای ارمنی نشین اطراف اراک حضور دارند.
ارمنی‌های اسکان داده شده در استان مرکزی از نژاد گریگورى و از اقلیت مسیحى آشورى بودند. تعدادی از ارامنه که به سمت تبریز و همدان کوچ کرده بودند به علت سردسیر بودن این مناطق و سرمای گزنده و بسیار شدید در طول ماه‌های سرد سال و به جهت ساکن شدن در مناطق خوش آب و هواتر، به مرور به سمت شهر ملایر و از آن‌جا به سمت منطقه پل دو آب در روستاهای خسبیجان و قلعه گوگدار و جزنق و قلعه عبدالعظیم و غیره کوچ اختیاری نمودند.
یوسف خان گرجی از فتحعلی شاه قاجار تقاضا نمود مرکزی را برای برای قشون نظامی در قالب یک قلعه و دژ در شهر سلطان اباد ایجاد نماید.
او توسط تریزر مهندس فرانسوی که ژنرال گاردان نماینده ناپلئون را در ایران همراهی می‌کرد، تصمیم گرفتند مطابق شهر نیس فرانسه دژ مستحکمی را در شهر سلطان آباد اراک طراحی نمایند.
پس از پایان عملیات عمرانی بنای این شهر در سال ۱۲۲۳ هجری شمسی، یوسف خان گرجی شروع به تشویق مردم اطراف برای سکونت در این شهر جدید کرد و از صاحبان حرفه‌های گوناگون و صنایع مختلف برای سکونت در سلطان اباد دعوت کرد.
ارامنه نیز جزیی از این گروه‌های مردمی بودند که از شهرها و روستاهای اطراف به سمت سلطان آباد اراک مهاجرت کردند.
ارامنه ساکن در شهرها و روستاهای اطراف سلطان آباد، با هدف کسب مشاغل بهتر در تخصص خود و همچنین باشکوهتر برگزاری مناسک و مناسبت‌های مذهبی و آیینی خود و ساخت کلیساها، تصمیم گرفتند که مجدداً کوچ نموده و در یک نقطه متمرکز شوند و در کنار هم زندگی کنند.
همین امر موجب شد اغلب آن‌ها در سلطان آباد متمرکز گردند و به مشاغلی همچون جواهر فروشی، پزشکی و بسیاری از فعالیت‌های تجارت همچون فرش فروشی مشغول شوند، برخی نیز به محل روستای “گوره زار” که در پایه کوه شاه کیخسرو که در فاصله ۴۵۵ کیلومتری شهر اراک امروزی قرار دارد کوچ کردند و خانه‌های روستای بنا شده را به صورت نواری در کنار یکدیگر همانند دانه های تسبیح ساختند.
اکثریت ارامنه در این روستا به شغل کشاورزی مشغول شدند. ارمنيان منطقه کزاز زندگی خود را با کشاورزی، دامداری و باغداری می گذراندند و زندگی خانواده‌‌ها در کلیه روستاهای ارمنی نشین منطقه کزاز به صورت سنتی سپری می شد. شایان ذکر است کلیه روستاهای‌ارمنی نشین منطقه‌های کزاز، شازند و شرا دارای کلیسا بودند.
اولین ارامنه ساکن در روستاهای اراک
از اولین ارامنه مقیم در روستای گوره زار اراک می‌توان به فامیلی‌هایی همچون: هاکوپیان، آبنوس مسیحی، مانوکیان، سرداریان، میناس مسیحی، کریم مسیحی، طاروردی، هارتون مسیحی، پطرسیان، داویدیان، مرادی مسیحی، نظری، خداوردیان، قادری مسیحی، مقدسیان، برفی مسیحی اشاره کرد که نام بسیاری از آن‌ها در کشورمان و میان ایرانیان شناخته شده است مانند:
- واروژ کریمی مسیحی:کارگردان سینما
- گورگن مرادی مسیحی :داور بین المللی
- هاکوپیان: موسس پوشاک هاکوپیان
- مهندس آلبرت عجمیان: صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامه آلیک
- مرحوم سبوه امیرخانیان: مدیر پیشین انتشارات «نائیری»
- آندرانیک خچومیان: نویسنده، مترجم، کارگردان تئاتر و مدیر تولید سینما
شکل‌گیری تجارتخانه‌های ارمنی در شهر اراک و آغاز سیل مهاجرت به این شهر
بازار شکوهمند شهر اراک با نقشه‌‌ای صلیبی شکل موجب شد در زمانی نه چندان دور جایگاه خود را در امر تجارت در سطح ایران و جهان باز نماید و یکی از جاذبه های مهم این شهر در جلب مهاجران خصوصا مهاجران ارمنی به شمار آید.
در این امر سهم تجار ارمنی فرش از جمله سرکیس چیدمیان و همسرش هایکانوش چیدمیان (اولین زن تاجر در بازار اراک) بسیار حایز اهمیت است. در گذشته بیش از 20 تجارتخانه فرش متعلق به مسیحیان در اراک مشغول فعالیت بودند که ارمنيان نمایندگی اغلب این تجارتخانه‌ها را برعهده داشتند.
تاسیس تجارتخانه و بازارچه‌های بزرگ فرش موجب گردید که سیل ارامنی‌ها از نقاط مختلف کشور از جمله تبریز، جلفای اصفهان، همدان، و تهران به روستاهای ارمنی‌نشین اراک به جهت کار در تجارتخانه‌ها یا با هدف‌های دیگر از جمله تصدی مشاغل صنعتی و تولیدی به این شهر آغاز گردد.
عده زیادی از تاجران ارمنی ساکن کشورهای آمریکایی و اروپایی نیز به این شهر آمده و در همان سال‌ها شعب تجارتخانه‌های خود را دایر نمودند و در منطقه‌ای به اسم سه راه ارامنه (میدان هفت تیر امروزی) که امروزه نیز بین مردم شهر اراک به همین اسم مشهور است و معماری مخصوص به خود را نیز دارد ساکن گردیدند.
بر اساس اسناد موجود، در سال ۱۸۹۴ میلادی فردی ارمنی به نام آودیس توروسیان از شهر جلفای اصفهان برای کار در شرکت “هادسن” به شهر اراک سفر می‌کند. بعد از آن ارامنه به تدریج بین سالهای ۱۹۰۲ تا ۱۹۰۳ میلادی وبه جهت تجارت وارد این شهر شده و در آن ساکن می‌شوند.
به استناد بسیاری از منابع تاریخی در خصوص ارمنیان در شهر اراک و اعلام مردم شهر و کسبه قدیمی اراک، این ارامنه مردمی زحمتکش، نجیب و مهربانی بودند و به بسیار به درستکاری شهرت داشتند به صورتی که حتی جمله‌ای مصطلح شده و بر سر زبان‌ها افتاده بود که وقتی خدمتی یا کاری به آن‌ها واگذار می‌شد یا معامله‌ای با ارامنه انجام می‌شد، واسطه می گفت: طرف مثل ایرانی‌ها نیست و طرف شما ارمنیه خیالتان کاملا راحت باشد.
این اصطلاحی بود که درستکاری ارامنه را نمایان ساخته بود و حتی در تهران خودمان نیز همچنان این اصطلاح بابت درستکاری ارامنه بر سر زبان‌ها است.
اسکان افراد مشهور ارمنی در شهر اراک و نامگذاری خیابانها و مراکز مختلف به نام این افراد
در حوزه پزشکی دکتر نیسانیان ارمنی حدود سی سال به مردم شریف اراک خدمات پزشکی متنوعی ارائه کرد به گونه‌ای که حتی نام خیابان نیسانیان فعلی بر اساس نام فامیلی او نامگذاری شده است و به پاس خدمات ارزشمندی که ایشان در امر پزشکی به مردمان اراک ارائه دادند نام خیابان خیام را به نام خیابان نیسانیان تغییر نام دادند.
حضور بسیاری از ارمنی‌ها در شهر اراک موجب گردید کلیسا و مراکز تحصیلی مختلفی برای ارامنه در ارک ایجاد گردد.
در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی نخستین مدرسه مختص ارامنه در شهر اراک و در ساختمانی سه اتاقه و در زمینی که برای ساخت کلیسا، مدارس و انجمن‌های خاص ارامنه خریداری گردیده بود و توسط عالیجناب کشیش یقیاینوسیان تقدیس و تبرک نیز گردیده بود، آغاز به کار کرد.
با افزایش چشمگیر تعداد دانش آموزان این مدرسه و کم بودن گنجایش آن، مدرسه ملی ارامنه شرف اراک نیز به عنوان دومین مدرسه ارامنه در شهر اراک در سال 1300بنا نهاده شد.
از سوی دیگر عده‌ای از ارامنه برجسته و تحصیل‌کرده شهر تبریز برای انجام تدریس در مدرسه ملی ارامنه شرف اراک دعوت به همکاری شدند.
فرهیختگانی معروفی همچون یرواند فرانگیان و آرمناک ماکساپتیان نیز از ارمنستان به کشور ایران آمده و در شهر اراک سکونت گزیدند.
ساخت بناها و کلیساهای مختلف ارامنه در شهر اراک
با فرسوده شدن ساختمان مدرسه شرف بعد از ۶۰ سال، آمادگی، کودکستان و مدرسه ابتدایی جدید شرف در همان مکان با طرح جدید مهندسی در سه طبقه و کلاس‌های درس مطابق با استانداردهای روز دنیا بنا نهاده شد.
این مدرسه جدیدالتاسیس فعالیتش را در سال ۱۳۶۵ آغاز کرد و تا سال ۱۳۸۶ به انجام فعالیت‌های آموزشی خود ادامه داد.
یک کودکستان نیز به نام آرک شاهینیان ارامنه اراک در سال ۱۳۱۰ با هزینه مالی تاجر خیر ارمنی بنام سلیم شاهینیان به یادبود فرزندش آرک در مقابل ساختمان مدرسه شرف تاسیس گردید.
کلیسای مسروپ مقدس در فهرست آثار ملی ایران:
کلیسای مسروپ مقدس ارامنه مرسلی ملی اراک که در سال ۱۹۱۴ به سبک معماری کلیسای ارمنی بنا گردید و در سالهای اولیه با نام تارگمانچاتس به شهرت رسید.
این اثر در سال 1379 به عنوان یکی از آثار ملی کشور ایران به ثبت ملی رسیده است. در سنگ نبشته بالای سر در ورودی این بنا به زبان ارمنی نگاشته شده است: کلیسای مسروپ مقدس در زمان خود و با همیاری ارمنی‌های کزاز (شازند)، کمره هفت جامپلق و بور به سال ۱۹۱۴ میلادی ساخته شده است.
همه ساله در تیر ماه به مناسبت عید ساهاک و مسروپ مقدس مراسم زیارتی 2 روزه به دستور عالیجناب اسقف اعظم سبوه سرکیسیان خلیفه ارامنه حوزه مذهبی تهران و شمال ایران با حضور خیل عظیمی از زایران ارمنی در این کلیسا در شهر اراک برگزار می‌گردد.
«انجمن های فرهنگی – ورزشی و اجتماعی ارمنيان اراک»، «روحانیون ارمنی شهر اراک و حومه»، «جامعه ارمنيان انجیلی اراک» و «قبرستان ارمنيان شهر اراک» از جمله هیات‌هایی هستند که در این مراسم شرکت می‌کنند.
حضور ارامنه در جنگ تحمیلی ایران و عراق
خدمات ارمنيان شهر اراک در جبهههای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از دیگر موضوعات مهمی است که بیانگر این مطلب است که این مردمان فهیم به هر نحوی دین خود را به این سرزمین ادا نموده‌اند.
در سال 1357 ارمنيان اراک نیز در کنار هموطنان مسلمان خود در در سراسر ایران و همدوش آن‌ها در تظاهراتی که منجر به برپایی جمهوری اسلامی ایران شد شرکت می‌نمودند و در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران نیز به صورت داوطلبانه در جبهههای جنگ حضور می‌یافتند و ده‌ها شهید، جانباز و مفقودالاثر را نیز تقدیم نظام ایران نموده‌اند و یا در آن برهه زمانی به عنوان متخصصان فنی و پزشک به کمک برادران مسلمان خود در جبهههای جنگ شتافتند.
سرانجام ارمنیان شهر اراک
سرانجام ارامنه ساکن در شهر اراک به این شکل رقم خورد که ارامنه اراک و روستای گوره زار در سالهای 1324 تا 1337جمعی از آن‌ها در فراخوان شوروی سابق برای تجمیع نمودن جمعیت ارمنستان زمین‌های خود را فروختند و به ارمنستان بازگشتند و البته جمعیت زیاد دیگری نیز اراضی خود را فروختند اما پشت مرزها ماندند و متاسفانه ارمنستان دعوت خود را از بسیاری از آن‌ها پس گرفت و ناچارا مقیم تهران و اراک شدند عده‌ای از آن‌ها نیز به علت کهولت سن در اراک ماندند و فقط فرزندانشان به ارمنستان بازگشتند.
در منابع تاریخی آمده است که اخرین افرادی که از گوره زار مهاجرت نمودند: بابایی نظریان و ناهایت داویدیان بودند که اراضی خود را به اهالی روستاهای مجاور فروخته و به ارمنستان مهاجرت کردند، در حال حاضر نیز قبرستانی از ارامنه به یادگار از آن دوران در این روستا همچنان وجود دارد.
هم اکنون برخی از ارامنه اراک در محله نیسانیان و کوچه کشیش اقامت داشته که کلیسا و مدرسه ویژه ارامنه نیز در این محله واقع گردیده است هرچند که عده زیادی از آن‌ها امروزه به تهران یا خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند.
در پایان پیشنهاد می‌کنیم اگر شما هم تجربه سودمندی در خصوص مطالب ارائه شده دارید، این تجربه‌ها را در قسمت نظرات با ما و دیگر مخاطبان سایت ایرانیان ارمنستان به اشتراک بگذارید.
